U K’uben Táan Jala’ach

Yucatane’ k’abéet ti’ u jach ma’alob k’ub óol le j-meyajo’ob yaan ichil le jala’achila’. Le o’olale’, tin kaxtaj u jel k’ub óolal u kajnáalilo’ob Yucatán ti’al le meyaj yo’olal kaajo’. Le káajik le meyaja’ tin jel jets’aj in mokt’aan yéetel ú sáasikunajil meyaj, u ts’a’abal ojéeltbil ba’ax ku beeta’al, u nu’uka’an meyaj jala’achil ba’ale’ yóok’ol tuláakal le je’elo’ u táakpajal kajnáalo’obi’.

In k’áate’ le meyajila’ ka k’a’ajsa’ak bey jump’éel jala’achil je’ek’ab u joolnajil, u ts’aamaj kajnáalo’ob tu chúumukil u nu’ukbesajil u meyaj, yéetel le je’elo’ ka yanak tu tuukul u j-meyajilo’ob jala’achil ti’al u jelbesa’al u kuxtal u kajnáalilo’ob Yucatán.

Le o’olale’ le u Nu’ukbesajil u Meyaj Jala’achil 2018-2024 ku kaxantik ka béeychajak u páajtalil máako’ob. U ti’al u páajtale’, le ju’una’ yaan u nu’ukbesik le meyajilo’, beeta’ab ikil táakpajik u múuch’kabil máako’ob ku meyaj ti’al kaaj, tu baatsilo’ob yéetel u múuch’kabil kajnáalo’ob., máaxo’ob tu táanilkunto’ob ba’ax k’abéet ti’ Yucatán beey xan México.

Ichil le je’elo’ k-ts’áik kajnáalo’ob tu chúumukil le meyajilo’ob kun u beet le jala’achila’. Kajnáalo’obe’ ku k’áatiko’ob ti’ jala’acho’obe’ ka yanak yóok’ol tuláakal ba’ale’ le ba’ax k’abéet ti’ kaaje’ le o’olale’ le u Nu’ukbesajil u Meyaj Jala’achilo’ le kun e’esik bix kun úuchul meyaj ti’a tuláakal máak.

Mixba’al kun béeytal chéen beyo’, mix ikil u meyaj máak tu juun mix wa tu baatsil ka u jets’ wa ba’ax, tuláakal ba’ale’ yaan u k’abéetkuntik u jach óolil meyaj, núupulil, tsikbalil, mokt’aanil, u ch’enxikintikubaj máako’ob yéetel chíimpolal yéetel u tuukulil u kaxanta’al ba’ax kun beetbil. Le o’olale’ le Nu’ukbesajilo’ yaan u ye’esik bix kun úuchul meyaj tumeen maanal 123 mil máako’ob tu táakbesaj u tuukulo’ob u ti’al u meyaj le jala’achila’.

Yucatane’ ku ye’esik noj meyajilo’ob yéetel páajtalilo’ob ku ts’atáanta’al yéetel u na’atil, péeka’anil yéetel x-ma’ tuusil ichil ba’ax ku kaxanta’al u beeta’al, nu’ukbesajilo’ob, yaan ichil le ju’unil meyaja’ yéetel u chúuka’anil bix u yila’al. Chéen beya’ yéetel jump’éel nu’uka’an tuukulil meyaj ti’al náach k’iinob beey xan bix u tuukul tuláakal máake’, ku páajtal k-jóok’ol táanil ti’ je’el ba’axak talamile’ u ti’al k-béeykuntik u mokt’aanil ti’al jumpéel má’alob kuxtal ti’al u kajnáalilo’ob Yucatán

Le yáax wakp’éel winalil okok le Jala’acha’ anchaj noj meyajilo’ob ba’ale’ beey xan noj xáak’abilo’o. Tuláakal máax kun xokik le nu’ukbesajila’, le máax kun táakpajal meyaj tu kaajale’ yéetel ku ts’íiboltik jumpéel Yucatán tu’ux yaan meyaj yéetel náajalile’, kin payalt’anko’ob múul meyaj, yo’olal ma’ u p’áatal mixmáak paachil yéetel yáax juntéen ichil u kuxtal Yucatane’ ka náakak tak le tu’ux ku páajtale’.

Ko’one’ex sutk’esik le k-xóot’ lu’uma u jach ma’alobil ti’ tuláakal le noj lu’uma’. Ko’one’ex múul jelbesik Yucatán.

Lic. Mauricio Vila Dosal
U Jala’achil u Lu’umil Yucatán.

Yucatán yéetel u táakbesajil meyaj yéetel náajal

Bix yaniko’on

Ichil u ts’ook 10 ja’abo’oba’, YUCATANE’ bin u jóok’ol táanil tak yóok’ol 2.7% ja’abmanja’ab.


Tak tu’ux táan k-bin

Ka xi’ik nu’ukanil u jóok’ol táanil, yéetel náajalil, u yich meyaj beey xan u táakpajal kajnáalo’obi’ u ti’al u béeykuntiko’ob le páajtalil je’elo’oba’, yéetele’ ka táakpajak jala’ach chéen ti’al u béeykuntik ma’alob kuxtal yéetel jumpéelili’ u páajtalil náajal ti’al tuláakal máak, beyo’ ka jóok’ok táanil nu’uka’an le xóot’ lu’uma’ yéetel ma’aob meyaj u ti’al máako’ob, ma’alo’ob kúuchilo’ob ti’al kaaj beey xan u páajtalil u taasa’al u taak’inil meyaj tumeen u láak’ máako’ob.

Bix mik beetil

Táanilkúuntbil le nu’ukbesajilo’oba’

U Ts’atáanta’al tuláakal máak

Jumpéelili’ kuxtal, Páajtalil yéetel ma’ u ja’atsal máak.

Jumpéelili’ u bo’olil náajal ti’al ko’olel yéetel xiib

K’axt’aano’ob ka u péektsilt u tuukulil u meyaj kaaj

Túumbenkunsajil kaambal yéetel nu’ukulo’ob

U péektsilil túumben nu’ukulil meyaj ichil empresa’ob

Kúuchilo’ob ti’al xaak’al kaambalil

Incorporación de estudiantes en la industria U táakbesa’al j-xoknáalo’ob ichil kúuchilo’ob meyaj

Jets’eknakil, nu’ukesajil a’almaj t’aan yéetel u nu’uka’an meyaj jala’achil

U kaxanil u xu’ulsa’al ookol ti’ naajo’ob yéetel kúuchilo’ob koonol

Meyajo’ob ka u taas ti’ máako’ob u jets’eknakil a’almaj t’aan

Jumpéel Jala’ach je’ek’ab, nu’uka’an yéetel sáasil u meyajtik taak’in

U séebkunta’al u meyajta’al ba’axo’ob k’abéet ti’ kaaj

Áantajil ti’al u bo’olil impuesto’ob yo’olal u yantal u taak’inil meyaj

Kaajo’ob ka meyajnak ichil u baatsilo’ob

U kaxanta’al u bin u jel túumbenkunta’al tu’ux ku k’uchul cheemilo’ob ja’ tu kaajil Progreso

U ma’alobkinta’al u beelo’ob tren

Yucatán ichil ma’alob kuxtalil ti’al kaaj

Bix yaniko’on

Wey Yucatane’ 4 ti’ 10 máako’obe’ ichil óotsilil kuxa’ano’obEn Yucatán


Tu’ux táan k-bin

Ka béeyak ma’ u yantal óotsilil tu lu’umil Yucatán beey xan ka jéets’ek u k’abéetkuntik u páajtalil yéetel ka táakpajak máaki’, ka béeyak u meyaj kaaj tu baatsil xan, ka yanak keetil kuxtal je’el bixak u chíikpajale’, ka xi’ik u jóok’ol táanil tuláakal kaajo’ob.

Bix mik beetil

Táanilkúuntbil le nu’ukbesajilo’oba’

U Ts’atáanta’al tuláakal máak

Jumpéelili’ kuxtal, páajtalil yéetel ma’ u ja’atsal máak.

U ts’a’akal mejen xi’ipalal yéetel mejen x-chúupalal

U yáanta’al ko’olelo’ob tu chúuka’anil

U páajtal u yantal ti’ ko’olelo’ob naaj ma’ jach ko’ojtaki’

Péektsilo’ob ti’al u meyaj ichil u baatsil máak yéetel áantajil taak’in u ti’al máako’ob talan kuxliko’ob

Túumbenkunsajil kaambal yéetel nu’ukulo’ob

Kaambesaj ichil u chíikulil internet u ti’al kaambesajil ts’o’ok u bin u ka’antal

Túumben nu’ukulilo’ob ti’al u yojéeltik máak péektsilil yo’olal toj óolal

Tecnologías de la información para la prestación de servicios médicos a distancia Túumben nu’ukbesajiloo’b ti’al u ts’a’akal máak yaan náachil ba’ale’ ma tsaaj u tal náachili’

Jets’eknakil, nu’ukesajil a’almaj t’aan yéetel u nu’uka’an meyaj jala’achil

U kalanta’al kúuchilo’ob tu’ux yaan u sajbe’entsilil u beeta’al loob ti’ máak

Nu’ukbesajil ti’al u beeta’al naajo’ob ma’alobtak, ku chíimpolta’al yéetel ku páajtal u meyaj máak ichil u baatsil

Jumpéel Jala’ach je’ek’ab, nu’uka’an yéetel sáasil u meyajtik taak’in

U sáasilil bix u yúuchul meyaj, beey xan máax ti’ ku ts’a’abal le áantajilo’bo’

U píisil bix u chíikpajal le meyaj ichil le kaajo’

Kaajo’ob ka meyajnak ichil u baatsilo’ob

U yantal uk’be’en ja’ yéetel corriente ich kaajo’ob

U beeta’al u láak’ u jaatsil ichil naajo’ob yo’olal ma’ u chok’talo’obi’

Yucatán yéetel u miatsilil, bix le kaajo’ ti’al u jóok’ol táanil.

Bix yaniko’on

Tu lu’umil Mexicoe’ jump’éel ti’ 100 peeso’ob ku náajalta’al yo’olal meyajilo’ob yo’olal miatsil wa u ketlamil báaxale’ wey Yucatán ku jóok’ole’.

Tak tu’ux táan k-bin

Yucatane’ jumpéel kúuchil tu’ux ku béeykunta’al u páajatil u kuxtal máak ichil u miatsil yéetel u yantal ma’alo’ob u wíikilil máak yéetel tuláakal máax ts’atáanta’an beey xan ku kaláanta’al bix máak yéetel u miatsilil. U beeta’al u manchajal Yucatán táanil yo’olal u miatsilil wey noj lu’ume’ beey xan tak táanxel noj lu’umilo’ob ka u péeks u k’uchul máakoob xíimbal yéetel le u náajalil ku taasik tu paacho’.

Bix mik beetil

Táanilkúuntbil le nu’ukbesajilo’oba’

U Ts’atáanta’al tuláakal máak

Jumpéelili’ kuxtal, páajtalil yéetel ma’ u ja’atsal máak.

Kúuchilo’ob ti’al u táakpajal máak u náaysik u yóol tu’ux ma’ u ch’a’apachta’al

Payalt’aanilo’ob ti’al nu’ukesajilo’ob miatsil tu’ux ka táakpajak tuláakal máak beey xan xiibo’ob yéetel ko’olelo’ob

Túumbenkunsajil kaambal yéetel nu’ukulo’ob

U ch’a’abal meyajbil nu’ukbesajilo’ob ka u béeykunt tuukulil ichil ba’alo’ob k’abéet ti’al kaaj ichil u miatsil (economía naranja)

Túumben nu’ukulilo’ob ti’al u táakpajal máak ti’ cha’anilo’ob, yéetel meyajilo’ob yaan ba’al u yil yétel miatsil

Péektsilbil u túumbenkuntik u meyaj yéetel u líik’sa’al u yóol artista’ob weyilo’obe’

Jets’eknakil, nu’ukesajil a’almaj t’aan yéetel u nu’uka’an meyaj jala’achil

U kúuchilo’ob miatsil je’el bix u múuch’kabil ti’al kaambesaj yéetel u ts’atáanta’al ki’ichkelem meyajo’ob

U bejil u páajtal u yokol máak nu’ukanil ti’ u ketlamilo’ob báaxal

Jump’éel Jala’ach je’ek’ab, nu’uka’an yéetel sáasil u meyajtik taak’in

Áantajil taak’in ti’al máaxo’ob kun u náajalt medalla’ob ti’ noj ketlamilo’ob báaxal

Kaajo’ob ka meyajnak ichil u baatsilo’ob

U péektsilil u ma’alobkinta’al u naajilo’ob miatsil wey xóot’ lu’ume’

U béeykunta’al u páajtal u bo’otik máak u yich u meyaji miatsil

Ma’alob kúuchilo’ob ti’al ketlamil báaxal ti’al tuláakal máak

Yucatán ya’ax yéetel ku béeytal u kaláanta’al

Bix yaniko’on

Yucatane’ jumpéel u bin ti’ ti’al u yantal tu ts’ook kúuchil ti’al u nu’uka’an kalanta’al u bak’paachil tu’ux kaajakbal máako’ob.

Tak tu’ux táan k-bin

U béeytal u yila’ale’ Yucatane’ jumpéel u ye’esajil bix u táakmuk’ta’al kaaj, meyajil yéetel náajalil, miatsil beey xan u nu’ukta’al u kalanil u bak’paachil tu’ux kajakbal yéetel u kuxtal máak, je’el bix xan u táakmu’ta’al ba’ax kun beetbil ikil u k’expajal yóok’ol kabe’ tu’ux ka yanak u kajnáalilo’ob ichil u keetil kuxtal, yéetel nu’ukanil.

Bix mik beetil

Táanilkúuntbil le nu’ukbesajilo’oba’

U Ts’atáanta’al tuláakal máak

Jumpéelili’ kuxtal, páajtalil yéetel ma’ u ja’atsal máak

U je’ets’el u bo’ol si’ipilil le u ch’a’apachta’al ko’olel ichil transporte tu’ux ku bino’

Túumbenkunsajil kaambal yéetel nu’ukulo’ob

U bo’olil ti’al túumben nu’ukulo’ob ti’al u ma’alobkinta’al le ja’ kun jel meyajo’

Túumben nu’ukbesajilo’ob ti’al u meyajta’al kúuchilo’ob tu’ux ku bin le ja’ tso’ok u yáax meyajo’

Jets’eknakil, nu’ukesajil a’almaj t’aan yéetel u nu’uka’an meyaj jala’achil

Nu’ukbesajil ti’al u kaláanta’al bix meyaj ts’aako’ob ti’al u kíinsa’al xíiw tu meyajil k’áax

Kalanil ichil u k’iinilo’ob ma’ tu páajtal u chu’ukul ba’alche’ob ich k’áak’náab

U táamuk’ta’al u meyajil a’almaj t’aano’ob ti’al u kaláanta’al ja’

Jump’éel Jala’ach je’ek’ab, nu’uka’an yéetel sáasil u meyajtik taak’in

U je’ets’el u meyaj energía ma’ tu k’askunaj ichil u jala’chil Yucatán

U je’ets’el bix kun meyaj ti’ máak le kúuchilo’ob kaláanta’ano’obo’

Áantajil taak’in ti’al u meyajta’al nu’uka’an ba’axo’ob ku tsáik yóok’ol kaab ti’ máak

Kaajo’ob ka meyajnak ichil u baatsilo’ob

Nu’ukulil ti’al u ma’alobkinta’al Transporte ti’al ich kaaj

Meyajilo’ob ka u ts’áaj t’aanil máak ku xíimbal ich kaaj yéetel ka k’exbesa’ak tu’ux ku xíimbal máak jáalbej

Nu’ukbesajilo’ob ti’al yalabta’al baálche’ yéetel u kaláanta’al k’áax ka u béeykunt u kaláanta’al le lu’umo’

U Ts’atáanta’al tuláakal máak